Yüceltici veya Mütevazi Sözler Söylemek

← Önceki (Ettirgen ve Edilgen Eylemler) | İçindekiler | Sonraki (Eylemlerde Kasıtsızlık) →



Yüceltme ve Tevazu Üslupları

Japonlar konuşurken üç nezaket seviyesinden biri benimserler; normal (teklifsiz) konuşma, nazik konuşma ve yüceltici/mütevazi konuşma. 「~です」 ve 「~ます」 çekimlerini işlediğimiz konularda Nezaket Japoncası'nı zaten gördük. Bu konuda bir üst nezaket seviyesini, yani yüceltme ve tevazu üsluplarını işleyeceğiz. Bu üslupların kullanımına en çok alışverişte rastlarız, örneğin restoranlarda ve mağazalarda. Bu gibi durumlarda konuşucu her zaman kendini daha alt seviyede görür ve kendisinin yaptığı/yapacağı eylemleri tevazu üslubunda dile getirir. Başkasının yaptığı/yapacağı eylemler içinse yüceltme üslubunu kullanır.

Yerleşmiş Kalıplar

Buradaki zorluk aynı kavramın farklı üsluplar için ayrı sözcüklerle karşılanmasında. Aşağıdaki tablomuzda aynı kavramı karşılayan yüceltici ve mütevazi sözcükleri veriyoruz. Tevazu ve yüceltme için genel çekim kurallarının olmasına rağmen bazı eylemlerin özel çekimleri var, bunlara da konumuzun ilerleyen kısımlarında yer vereceğiz.

Yüceltme veya Tevazu Belirten Eylemler
NormalYücelticiMütevazi
するなさる致す
行くいらっしゃるおいでになる参る
来るいらっしゃるおいでになる参る
いるいらっしゃるおいでになるおる
見るご覧なる拝見する
聞く伺う
言うおっしゃる申す申し上げる
あげる差し上げる
くれる下さる
もらういただく
食べる召し上がる
知っているご存知(です)存じる

Çekimleri Özel Olan Yüceltici Eylemler

Bu eylemlerden birkaçı normal masu çekimine uymaz. Bunlar 「なさる」、「いらっしゃる」、「おっしゃる」、「下さる」、 and 「ござる」. Bu eylemlerin masu çekimlerinde 「る」 hecesi 「り」 yerine 「い」ye dönüşür. Masu çekimin dışındaki çekimler ise bildiğimiz gibi yapılır.

ます Çekimleri
Yalınます Çekimiます Geçmiş Çekimiます Olumsuz Çekimiます Olumsuz Geçmiş Çekimi
なさるなさますなさましたなさませんなさませんでした
いらっしゃるいらっしゃますいらっしゃましたいらっしゃませんいらっしゃませんでした
おっしゃるおっしゃますおっしゃましたおっしゃませんおっしゃませんでした
下さる下さます下さました下さません下さませんでした
ござるござますござましたござませんござませんでした

Yüceltme Üslubu Örnekleri

Birkaç örneğe bakalım. Buradaki örneklerin tümünde ikinci bir şahsa soru yöneltiğinden yüceltme üslubunu kullanmak uygun düşer.
(1) アリスさん、もう召し上がりましたか。- Alice Hanım, yemek yediniz mi?
(2) 仕事なさっているんですか。- İşinizde ne yapıyorsunuz?
(3) 推薦状書いてくださいますか。- Bana tavsiye mektubu verme lütfunda bulunur musunuz?
(4) どちらからいらっしゃいましたか。- Ne taraftan geldiniz?
(5) 今日どこいらっしゃいますか。- Bugün nereye gideceksiniz?

Tevazu Üslubu Örnekleri

Aşağıdaki örneklerin tümünde konuşucu kendinden bahsediyor, dolayısıyla tevazu üslubu kullanılmış:
(1) はキムと申します。- Bana Kim derler. (Adım Kim.)
(2) 書いたレポート見ていただけますか。- Yazdığım raporu okuma fırsatınız oldu mu?
(3) 失礼致します。- Beni mazur görün. / Kusura bakmayın. (aslı: Kabalık ettim.)

Başka Özel Sözcükler

Bu kalıpların haricinde başka sözcüklerin de nazik biçimlerinden söz etmek mümkün. Herhalde içlerinde en bilindik olanı 「ござる」. 「ござる」 eylemi 「ある」 eyleminin daha nazik halidir. Bu eylem hem canlılar hem cansızlar için kullanılabilir. Hemen her zaman 「ございます」 şeklinde kullanılır; 「ござる」 şekline kullanımı pek nadirdir. Nezaket belirtmek olmak üzere 「です」 nun yerine ise 「でございます」 ifadesi geçer. Bu ifade 「でござる」nun masu çekimidir; 「である」 dan gelir. Bu sonuncusunu epey sonraki bir konumuzda işleyeceğiz.

Örnekler

(1A) こちらは、部屋です。- Burası benim odam.
(1B) こちらは、部屋ございます。- Bu tarafta benim odam bulunmakta.

(2A) お手洗いこのビル二階あります。- Tuvaletler bu binanın ikinci katında.
(2B) お手洗いこのビル二階ございます。- Tuvaletler bu binanın ikinci katında bulunmakta.

Başka özel bir sözcük de 「いい」 sözcüğü. Daha resmi durumlar için bunun yerine 「よろしい」 sözcüğü kullanılır. Japonca'da özür dileme bile birçok farklı nezaket seviyesinde yapılabilir, aşağıda örneklerle açıklıyoruz.

Nezaket derecesine göre özür dileme:
(1) ごめん
(2) ごめんなさい
(3) すみません
(4) 申し訳ありません。 (申し訳 sözcüğü 言い訳 sözcüğünün mütevazi hali)
(5) 恐れ入ります
(6) 恐縮です。

Bir de 「さん」 ünvanının yerine geçen 「」 sözcüğü var. Bu yüceltici ünvana gündelik konuşmalarda pek ihtiyacımız olmaz. Ancak, yazışmalarda iyi bildiğimiz kişilere bile 「」 diye hitap etmemiz gerekir. Bu ünvanı kasiyerler ve garsonlar da müşterilere karşı sıkça kullanır. İmparator soyundan kişiler ve Allah için 「」 takısı elbette ki kullanılır; 「神様」 örneğinde olduğu gibi.

Yüceltme ve Tevazu Biçimleri

Diğer eylemlerin yüceltme ve tevazu çekimleri için genel kalıplar mevcut. Bu kalıplar 「」 önekinden faydalanır. Bu önek belli bazı sözcüklerin başında yüceltme maksadıyla kullanılır. Hatta birkaç sözcük var ki bu ek olmadan kullanılmaz, mesela 「お酒」、 「お茶」 ve 「お金」. Genel bir kural olarak 「」 öneki, 音読み olan sözcükler için 「ご」 diye (例: ご意見ご飯), 訓読み olan sözcükler içinse 「お」 diye (例: お金、 お仕事) okunur. İstisnalar da var; örnegin 「お返事」 sözcüğü. 「」 öneki nadiren Kanci'de yazılır, Hiragana 「ご」 ve 「お」 yazımlarını bilmek yeterli.

Yüceltme Biçimi

Konumuzun başındaki tabloda yer almayan eylemlerin yüceltme biçimlerini şu şekilde elde ederiz:

お + eylem gövdesi + に + なる

Bu kalıbın çekimi sondaki 「なる」 eylemine uygun olarak ulu eylemlerin çekimi gibi yapılır. Yalnız bu şekilde kurulan ifadelere seyrek rastlanır.

(1) 先生どう考えなりますか。- Hocam [bu konuda] ne düşünüyorsunuz?

見る」 eylemi için özel bir durum sözkonusu. Bu kalıpta "görmek" eyleminin gövdesi yerine onun anlamca yerini tutan bir ad kullanılır. Yani 「見る」 eyleminin yüceltme biçimi 「ご覧なる」 olur.
(2) ご覧なりましたか。- Kitabımı gördünüz mü?

Yüceltme biçimi için ikinci bir yol:
お + eylem gövdesi + です

Hazır yemek restoranlarına girer girmez şu cümleyi duyarız:
(1) 店内召し上がりですか。- Restoran içinde mi yiyiceksiniz?
Hizmet sektörü çalışanları olabildiğince nazik olmaya çılışır ve bu tarz çifte yücelmeler içeren ifadeler kullanırlar. Bunların gerekli olup olmadığı, dilbilgisi kurallarına uyup uymadığı ayrı bir mesele.

(2) もう帰りですか。- Eve mi dönüyorsun artık?
(3) 手数ですが、これ直していただけますか。- Zahmet olacak ama şunu benim için düzeltir misin rica etsem.

Yüceltme İfadelerinde 「ください」 Sözcüğünü Kullanma

ください」 sözcüğüyle birlikte kurulan yüceltme ifadelerinin kullanımı daha yaygın. Bunun için kalıplardaki 「になる」 sözcüklerini 「ください」 ile değiştirmek yeterli.

Çok sık duyacağınız başka bir örnek:
(1) 少々待ち下さい。- Az bekleyin lütfen.

Sıradaki örnek ise 「ご覧なる」 ifadesinin 「ください」 sözcüğü ile kullanımını gösterir.
(2) こちらご覧下さい。- Bu tarafa bakın lütfen.

Örnekleri ad türünden başka sözcükler için de çoğaltabiliriz. Tren yolculuğunu ele alalım örneğin.
(3) 閉まるドア注意下さい。- Kapanan kapılara dikkat lütfen.

Tevazu Biçimi

Eylemlerin tevazu biçimleri şu kalıba uygun olarak kurulur:

お + eylem gövdesi + する

İlk örneği muhtemelen zaten biliyoruz, ama esas anlamını da bir görelim.
(1) よろしく願いします。- Memnun oldum. (Aslı: Uygun şekilde rica ederim.)
(2) 先生聞きしたいことありますが。- Hocam, sormak istediğim birşey var.
(3) すみません待たせしました。- Kusura bakmayın, beklettim.
(4) 千円から預かりいたします。- Sizin 1000 yeninizi saklayacağız.
Son örnekte 1000 yenlik bir ödemenin para üstü tam olarak verilmek üzere sonraki bir zamana bırakılıyor. Bazı Japonlar bu örnekteki 「から」 sözcüğü yerine 「を」 sözcüğünün kullanılması gerektiği üzerinde ısrar ediyor.

Yüceltme Üslubunda İstekler

「~ください」 sözcüğünü kullanarak nazik isteklerde bulunmayı daha önce bu konumuzda işledik. Şimdi ise istekleri, eylemlerin nazik biçimlerini kullanarak dile getirmeyi işleyeceğiz. Öğreneceğimiz kural yukarıda verilen, 「~ます」 çekimleri özel olan eylemler için geçerli. Örnek olarak 「下さる」、「いらっしゃる」、「なさる」 ve 「おっしゃる」 eylemlerini sayabiliriz.
Özet

Sonunda 「なさい」 ve 「してください」 çekimlerinin hangi kurala göre yapıldıklarını öğrendik. Son olarak birkaç örneğe göz atalım.

Örnekler

Japonya'da herhangi bir dükkana girdiğinizde ilk duyacağınız şey muhtemelen şu olur:
(1) いらっしゃいませ。- [Hoşgeldiniz], içeri buyurun.

Ancak orta yaşlı suşi lokantası şefleri gibi kişiler bu ifadeyi biraz kısaltarak söyler:
(2) いらっしゃい!- Buyurun, içeri gelin.

Birkaç örnek daha:
(3) ありがとうございましたまた越しくださいませ。- Çok teşekkür ederiz. Lütfen yine buyurun.
(4) どうぞ、ごゆっくりなさいませ。- Lütfen acele etmeyin, rahat edin.

← Önceki (Ettirgen ve Edilgen Eylemler) İçindekiler Sonraki (Eylemlerde Kasıtsızlık) →